Hiệu ứng tâm lý học nghịch đảo

Tâm lý học nghịch đảo được dùng khi ta làm cho một người nào đó tin, hoặc làm hành động gì đó bằng cách gợi ý điều ngược lại.

Nó có tác dụng bởi ta thường không muốn bị sai khiến phải làm gì – nhiều đến mức ta làm những điều ta không muốn làm hay không muốn tin, chỉ để khẳng định sự tự chủ của bản thân mình, kể cả khi đó là những điều vô lý hay đi ngược lại sở thích bản thân. Và ta cũng quá cứng đầu đến nỗi không nhận ra mình đang làm như vậy.

Phần lớn mọi người đều cho rằng, chiêu này chỉ có tác dụng với trẻ con, và khái niệm mơ hồ này cần bị loại bỏ khỏi tâm lý học hiện đại. Vậy nhưng, những ảnh hưởng của nó là thật, và ta có thể sử dụng chúng trong cuộc sống hàng ngày với hiệu quả đáng ngạc nhiên. Dĩ nhiên nó không có tác dụng với tất cả mọi người trong bất kì hoàn cảnh nào – thậm chí có khi còn phản tác dụng – nhưng nếu ta dùng chúng đúng cách và có trách nhiệm, nó hoàn toàn có thể giúp ta đối phó với những người khó tính, cũng làm cho người khác làm những điều tốt cho chính bản thân họ.

Vậy, tại sao tâm lý học nghịch đảo lại có hiệu quả?

Bằng cách đi ngược lại cái được yêu cầu, ta đang tự tái lập sự tự chủ và tự quyết của mình. Hành vi này mang tính thích ứng, và có thể bắt nguồn từ lịch sử tiến hóa của con người.

Theo nhà tâm lý học Paul Nail (Đại học Central Arkansa), việc làm trái ý người khác thường là khi ta muốn nâng cao vị thế bản thân trong xã hội. Một người cau có khó chịu có vị trí thấp trong totem xã hội có thể phá vỡ sự hài hòa trong một nhóm nhằm thu hút sự chú ý và phục tùng của những người khác. Kết qủa là việc này có thể làm cho người đó gia tăng vị thế, hay thậm chí là thay thế lãnh đạo hiện tại.

Về mặt tâm lý học, hành vi này là kết quả của một hiện tượng được gọi là “reactance” (phản kháng) – một khái niệm được đúc kết bởi nhà tâm lý học Jack Brehm từ những năm 1960. Reactance là cảm giác khó chịu khi quyền tự do lựa chọn của ta bị đe dọa. Điều này làm ta muốn đi ngược lại xu hướng, và làm ta thực hiện điều ngược lại với những gì người khác nói với ta. Không ngạc nhiên gì khi tâm lý học nghịch đảo có tác dụng nhất là với những người dễ thích nghi với sự thay đổi và thường cau có khó chịu.

Tâm lý học nghịch đảo cũng có thể áp dụng với người lớn.

Trong 1 cuốn sách mà Paul Nail là đồng tác giả, người ta đã khảo sát 200 sinh viên về cách họ dùng tâm lý học nghịch đảo và ảnh hưởng có chúng tới chiến thuật của họ. 2/3 trong số đó cho biết họ dùng kĩ thuật thuyết phục này trong cuộc sống hàng ngày khá thường xuyên.

Nhưng nghiên cứu đó đồng thời cũng chỉ ra không phải tất cả các dạng tâm lý học nghịch đảo đều giống nhau. Trong một vài trường hợp, các sinh viên dùng chúng để gợi ra phản ứng yên tâm. “Một số sinh viên có vẻ như tự hạ thấp bản thân trước mặt bạn bè với mong muốn nhận được sự ủng hộ về mặt xã hội, hoặc sự yên tâm”, Nail cho biết. Điều này khá kì lạ, nhưng nó lại thực sự hiệu quả.

Khi áp dụng tâm lý học nghịch đảo, hãy tránh đưa ra những chỉ thị không thực sự cần thiết, hoặc quá độc đoán. Vào năm 1976, James W. Pennebaker và Deborah Yates Sanders đã thực hiện một thí nghiệm có tên tương tự với bài viết này.

Các nhà nghiên cứu đặt một trong 2 tấm biển sau trên tường toilet ở trường đại học, một tấm có nội dung “Đừng viết lên tường trong bất kì hoàn cảnh nào”, trong khi tấm còn lại chỉ viết đơn giản “Xin đừng viết lên tường”. Sau 2 tuần, những bức tường có treo tấm biển viết “trong bất kì trường hợp nào” bị vẽ graffiti nhiều hơn nhiều so với những bức tường treo biển kia.

Tuy vậy, Nail khẳng định ông không tán thành dùng mẹo này để gây ảnh hưởng đến người khác. “Nó hàm chưa cả sự lừa dối và bản chất của nó là sự thủ đoạn”. Và nó thường chỉ có tác dụng khi có khoảng cách đáng kể trong nhận thức – kĩ năng xã hội, tuổi tác và kinh nghiệm giữa “người điều khiển” và mục tiêu của họ. Theo các đồng nghiệp của Nail, Greenberg, nó cũng có thể phản tác dụng: “Nếu sự tự do lựa chọn không quá quan trọng, và mối đe dọa lại quá nghiêm trọng để phản kháng, thì người kia hoàn toàn có thể làm theo mệnh lệnh của bạn và vì lý do đó, gây ra hệ quả trái ngược với mong muốn.”

Nguồn: Bài viết được thực hiện và tổng hợp và dịch thuật bởi Science Realm.